جفت ماندگی در گاو

12:28 AM

جفت ماندگی در گاو: علل، عوارض و راهکارهای پیشگیری با تأکید بر تغذیه مناسب، ویتامین A و پروتئین بالا

مقدمه دکتر ماکان هادی زمانی

باید به یاد داشت که “پیشگیری ارزانتر از درمان است” و تغذیه هوشمندانه، هوشمندانه ترین راه پیشگیری از جفت ماندگی در گاو است

در صنعت دامداری و به ویژه در گاوداریهای شیری و گوشتی، سلامت دامها پس از زایمان از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از شایعترین و خطرناکترین مشکلاتی که در دوره زایمان و پس از آن در گاوهای شیری و گوشتی رخ میدهد، “جفت ماندگی” یا Retained Placenta (RP) است. این اختلال زمانی رخ میدهد که جفت (پلاسنتا) بیش از ۲۴ ساعت پس از زایش بهطور طبیعی از رحم دفع نشود. جفت ماندگی نه تنها باعث کاهش عملکرد تولید مثلی گاو میشود، بلکه میتواند منجر به عفونتهای رحمی، کاهش تولید شیر، اختلال در بازگشت به چرخه فحلی، افزایش هزینههای درمانی و حتی مرگ دام شود.

در این متن، بهطور کامل و با جزئیات فنی و عملی، به بررسی جفت ماندگی در گاو، عوامل مؤثر در بروز آن، عوارض ناشی از آن و راهکارهای پیشگیری با تأکید بر نقش تغذیه مناسب، ویتامین A و پروتئین بالا در جیره غذایی گاوها میپردازیم. هدف این است که دامداران، دامپزشکان و مدیران واحدهای گاوداری با اهمیت تغذیه در پیشگیری از این مشکل آشنا شوند و بتوانند با برنامهریزی دقیق تغذیهای، از خسارات اقتصادی و سلامتی ناشی از جفت ماندگی جلوگیری کنند.

تعریف جفت ماندگی

جفت ماندگی به حالتی گفته میشود که پس از زایش طبیعی یا سزارین، جفت (پلاسنتا) که متشکل از بافتهای جنینی و مادری است، بیش از ۲۴ ساعت در رحم باقی بماند. در شرایط طبیعی، جفت باید ظرف ۳ تا ۸ ساعت پس از زایش دفع شود. اگر این زمان بیشتر شود، تشخیص “جفت ماندگی” داده میشود. شیوع این مشکل در گاوهای شیری معمولاً بین ۵ تا ۱۵ درصد است، اما در شرایط نامناسب تغذیهای یا مدیریتی میتواند به بیش از ۳۰ درصد نیز برسد.

علل و عوامل مؤثر در بروز جفت ماندگی

بروز جفت ماندگی تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد که به سه دسته کلی تقسیم میشوند:

۱. عوامل فیزیولوژیکی و هورمونی

کاهش سطح هورمونهایی مانند اکسیتوسین و پروستاگلاندین F2α که مسئول انقباضات رحمی و دفع جفت هستند.
اختلال در تعادل کلسیم و منیزیم که منجر به فراموشی (پارسی) و ضعف عضلانی میشود.
استرس زایمانی و زایمانهای طولانی یا سخت.

۲. عوامل مدیریتی

زایمان زودرس یا دوقلو
سزارین یا دخالت دستی در زایمان
عدم رعایت بهداشت در محیط زایش
شلوغی و استرس محیطی

۳. عوامل تغذیهای (که محور اصلی این متن است)

کمبود ویتامین A، E، سلنیوم و روی
کمبود پروتئین قابل هضم و انرژی
عدم تعادل کلسیم و فسفر
اسیدوز متابولیکی در دوره انتقال (Transition Period)

عوارض جفت ماندگی

عدم دفع بهموقع جفت، زمینه را برای رشد باکتریهای بیماریزا در رحم فراهم میکند. مهمترین عوارض عبارتند از:

متراک (عفونت رحم): التهاب رحم که منجر به تب، کاهش اشتها و کاهش تولید شیر میشود.
کتوسیس و فراموشی: بهدلیل استرس متابولیکی و کاهش مصرف خوراک.
اختلال در بازگشت به چرخه فحلی: تأخیر در آبستنی مجدد و افزایش تعداد روزهای باز (Days Open).
کاهش تولید شیر: بهدلیل استرس و التهاب مزمن.
مرگ گاو: در موارد شدید و بدون درمان بهموقع.
هزینه های درمانی بالا: شامل آنتیبیوتیکها، داروهای هورمونی، نیروی کار و زمان.

نقش تغذیه در پیشگیری از جفت ماندگی

تغذیه مناسب، بهویژه در ۳ تا ۴ هفته قبل و بعد از زایش (دوره انتقال)، کلید اصلی پیشگیری از جفت ماندگی است. در این دوره، گاو تحت فشار متابولیکی شدیدی قرار دارد و نیازهای غذایی او بهطور ناگهانی افزایش مییابد. اگر جیره غذایی نتواند این نیازها را برآورده کند، سیستم ایمنی ضعیف شده و عضلات رحمی قادر به انقباض کافی نخواهند بود.

الف) ویتامین A: سپر محافظ بافتها

ویتامین A (رتینول) یکی از مهمترین ویتامینهای محلول در چربی است که نقش حیاتی در سلامت بافتهای اپیتلیال، ایمنی سلولی و ترمیم بافتها دارد. در گاوهای دارای کمبود ویتامین A:

بافتهای مخاطی رحم ضعیف و مستعد عفونت میشوند.
تولید مخاط محافظ کاهش مییابد.
تعداد گلبولهای سفید کاهش یافته و پاسخ ایمنی به باکتریها ضعیف میشود.
فرآیند جداسازی جفت از دیواره رحم (که به “آپوپتوز” یا مرگ برنامهریزیشده سلولی بستگی دارد) بهتأخیر میافتد.

مطالعات نشان دادهاند که گاوهایی که در دوره خشکی و انتقال، جیره غنی از ویتامین A دریافت میکنند، شیوع جفت ماندگی در آنها تا ۵۰ درصد کاهش مییابد. میزان توصیهشده: ۱۰۰٬۰۰۰ تا ۱۵۰٬۰۰۰ IU ویتامین A در روز برای گاوهای شیری در دوره انتقال.

منابع غنی از ویتامین A: کنجاله ماهی، مکملهای ویتامینی، علوفههای سبز تازه (در فصل بهار)، سیلاژ ذرت باکیفیت و روغن کرفس.

ب) پروتئین: سوخت عضلات و سیستم ایمنی

پروتئین نقش اساسی در ساخت آنزیمها، هورمونها، پروتئینهای ایمنی (آنتیبادیها) و بافتهای عضلانی دارد. در دوره انتقال، نیاز گاو به پروتئین قابل هضم در روده (RDP و RUP) بهشدت افزایش مییابد.

کمبود پروتئین منجر به:

ضعف عضلات رحمی و کاهش انقباضات لازم برای دفع جفت.
کاهش تولید آنتیبادی و افزایش حساسیت به عفونتها.
کاهش تولید شیر اولیه و شروع ضعیف دوره شیردهی.
افزایش تجزیه پروتئینهای بدن (کاتابولیسم) که باعث کاهش وزن و ضعف عمومی میشود.

سطح توصیهشده پروتئین خام در جیره گاوهای انتقالی: ۱۴ تا ۱۶ درصد. همچنین، تعادل بین پروتئین قابل تجزیه در شکمبه (RDP) و پروتئین غیرقابل تجزیه (RUP) بسیار مهم است. حدود ۶۰-۷۰% پروتئین باید RDP و ۳۰-۴۰% RUP باشد.

منابع پروتئینی باکیفیت: کنجاله سویا، کنجاله آفتابگردان، کنجاله کلزا، مخمرهای خشک شده (DDGS)، و پروتئینهای محافظتشده با حرارت یا فرآیند شیمیایی.

ج) سایر مواد مغذی مکمل

سلنیوم و ویتامین E: هر دو آنتیاکسیدان قوی هستند و در حفظ سلامت غشا سلولی و عملکرد گلبولهای سفید نقش دارند. کمبود آنها با جفت ماندگی و مراک مرتبط است.
روی (Zinc): در ترمیم بافتها و تقسیم سلولی نقش دارد. مکملهای روی مخصوصاً در فرم اورگانیک (مثل روی متیونین) مؤثرترند.
کلسیم و منیزیم: تعادل این مواد معدنی برای جلوگیری از فراموشی و تقویت انقباضات عضلانی ضروری است. کاهش کلسیم خون (هیپوکلسمی) مستقیماً با جفت ماندگی مرتبط است.

برنامه ریزی تغذیهای برای پیشگیری از جفت ماندگی

برای پیشگیری مؤثر، باید جیره غذایی گاو در سه مرحله کلیدی بهینهسازی شود:

۱. دوره خشکی (Dry Period) — ۶۰ تا ۲۱ روز قبل از زایش

کاهش استرس متابولیکی با جیره کم انرژی و کم پروتئین (حدود ۱۲% پروتئین خام).
تأمین ویتامینهای A، D، E و مواد معدنی.
جلوگیری از چاقی بیش از حد (BCS بالای ۳.۷۵).

۲. دوره انتقال (Transition) — ۲۱ روز قبل تا ۲۱ روز بعد از زایش

افزایش تدریجی پروتئین به ۱۴-۱۶% و انرژی به ۱.۶-۱.۷ مگاکالری انرژی خالص شیردهی در هر کیلوگرم ماده خشک.
استفاده از خوراکهای با قابلیت هضم بالا (علوفه باکیفیت، نشاسته محافظتشده).
مکملسازی با ویتامین A (۱۵۰٬۰۰۰ IU/روز)، سلنیوم (۶ میلیگرم/روز)، ویتامین E (۱۰۰۰ IU/روز).
استفاده از بافرها (مانند بیکربنات سدیم) برای جلوگیری از اسیدوز.

۳. دوره شیردهی اولیه — ۲۱ تا ۶۰ روز بعد از زایش

حداکثر کردن مصرف ماده خشک.
حفظ تعادل الکترولیتها.
ادامه مکملهای ویتامینی و معدنی تا پایان هفته سوم پس از زایش.

نکات عملی برای دامداران

هر ساله جیره گاوهای خشکی و انتقالی را توسط متخصص تغذیه دام بازنگری کنید.
از آزمایش خوراکها (Feed Analysis) برای اطمینان از کیفیت مواد اولیه استفاده کنید.
از مکملهای ویتامینی-معدنی باکیفیت و با جذب بالا استفاده کنید.
وزن و وضعیت بدنی (BCS) گاوهای خشکی را هر دو هفته کنترل کنید.
محیط زایش را تمیز، آرام و بدون استرس نگه دارید.
پس از زایش، گاو را تحت نظر بگیرید و در صورت عدم دفع جفت تا ۱۲ ساعت، با دامپزشک مشورت کنید — اما هرگز جفت را بهصورت دستی نکشید!

نتیجه گیری

جفت ماندگی یک مشکل چندعاملی است که ریشه عمیقی در مدیریت تغذیهای گاو در دورههای حساس زندگی او دارد. استفاده از خوراکهای قوی، متعادل و غنی از ویتامین A و پروتئین بالا، نهتنها سیستم ایمنی و عضلانی گاو را تقویت میکند، بلکه فرآیند طبیعی دفع جفت را تسهیل کرده و از عوارض گرانقیمت جلوگیری میکند. سرمایهگذاری روی تغذیه مناسب در دوره انتقال، بازدهی اقتصادی بالایی دارد: کاهش هزینههای درمانی، افزایش تولید شیر، بهبود باروری و افزایش طول عمر تولیدی گاو.

در نهایت، باید به یاد داشت که “پیشگیری ارزانتر از درمان است” و تغذیه هوشمندانه، هوشمندانه ترین راه پیشگیری از جفت ماندگی در گاو است

وبلاگ